Wspomaganie (2).

DZIECI UPOŚLEDZONE UMYSŁOWO W STOPNIU LEKKIM

Upośledzenie umysłowe lekkiego stopnia jest złożonym, dynamicznym zjawiskiem, w którym współgrają różne czynniki, powodujące niewydolność czynności umysłowych. Różnorodność dzieci lekko upośledzonych umysłowo powoduje, że ich charakteryzowanie jest nie tylko trudne, ale też zawsze nadmiernie uogólniane, również rozpoznanie upośledzenia umysłowego lekkiego stopnia stwarza często poważne trudności. Wynikają one między innymi z podobnych objawów zachowania się dziecka zaniedbanego i upośledzonego umysłowo, ponieważ często warunki środowiskowe, z których dziecko pochodzi, mogą wpłynąć niekorzystnie na jego rozwój ogólny. W populacji upośledzonych umysłowo najliczniejszą grupę stanowią właśnie upośledzeni w stopniu lekkim, jest to najłagodniejsza forma niedorozwoju umysłowego. Charakteryzując dzieci lekko upośledzone należy wyróżnić trzy rodzaje uwarunkowań upośledzenia umysłowego lekkiego stopnia, polegających na:

1. istnieniu zmian (organicznych np. uszkodzenia tkanki nerwowej) w ośrodkowym układzie nerwowym,
2. istnieniu zmian w ośrodkowym układzie nerwowym przy jednoczesnym oddziaływaniu patogennych czynników środowiska rodzinnego,
3. oddziaływaniu patogennych czynników środowiska rodzinnego.

Tak więc specyfika dzieci upośledzonych umysłowo polega przede wszystkim na tym, że miały one znacznie gorsze niż przeciętne warunki rozwoju w sensie zarówno biologicznym, jak i społecznym.

Organizując odpowiednie oddziaływania wychowawcze i nauczające należy uwzględnić trzy aspekty charakterystyki dzieci lekko upośledzonych umysłowo:

1. Stosunek do własnego upośledzenia.
2. Odmienność w podstawowych obszarach funkcjonowania, tj. w myśleniu, mowie i motoryce.
3. Problemy związane z zachowaniem społecznym.

STOSUNEK DO WŁASNEGO UPOŚLEDZENIA

Z obserwacji wynika, że lekko upośledzone dzieci niekiedy doznają odrzucenia przez rówieśników już w wieku przedszkolnym. Jeśli tak się dzieje, to wynika to z nieodpowiednich oddziaływań wychowawczych osób dorosłych, a przyczyną odrzucenia bywa częściej podpadające zachowanie, zaniedbany wygląd dziecka, niż jego funkcjonowanie intelektualne. Małe dziecko nie zdaje sobie jednak sprawy z tego, że jest oceniane jako "inne i - nie rozumiejąc dlaczego dzieci nie chcą się z nim bawić, dlaczego przezywają je i wyśmiewają - staje się rozdrażnione, lękliwe lub agresywne. Okresem krytycznym dla dziecka lekko upośledzonego umysłowo jest rozpoczęcie nauki szkolnej. Najczęściej dopiero wtedy spostrzegana jest jego odmienność w tempie oraz sposobie uczenia się, o czym dziecko dowiaduje się od osób dorosłych, a także od rówieśników. Świadomość własnej, "gorszej" odmienności staje się coraz bardziej wyraźna. Częste niepowodzenia czy to szkolne, czy rówieśnicze, lekceważące traktowanie dziecka przez dorosłych, naruszające niekiedy jego poczucie godności, częste poczucie braku bezpieczeństwa wskutek niepełnego rozumienia poleceń, poczucie zagubienia w nowych i nieznanych sytuacjach, przy silnej potrzebie akceptacji - wszystko to są czynniki kształtujące podejście i stosunek do własnego upośledzenia. Świadomość własnych ograniczeń dzieci upośledzonych intelektualnie wzrasta wraz z wiekiem dlatego należy pamiętać, że reakcja młodzieży na uświadomienie sobie tego faktu (tzn. "gorszej" grupy społecznej, ograniczonego wyboru zawodu bezrobocia itp.) może być różna i zależy w dużej mierze od wsparcia, jakie otrzymuje w środowisku rodzinnym i poza nim, a także w szerszym środowisku społecznym. Część młodzieży upośledzonej umysłowo popada w bierność i przyjmuje zdarzenia losu z rezygnacją. Nieliczni próbują popełnić samobójstwo, inni aktywnie szukający dla siebie społecznej akceptacji, przystępują do grup dewiacyjnych, często popadając w nałogi. Istnieje jednak liczna grupa, która wchodzi w dorosłe społeczeństwo w taki sposób, że ich odmienność jest niezauważalna.

MYŚLENIE, MOWA I MOTORYKA

Zaburzenia w zakresie tych trzech funkcji tworzą specyficzny obraz dzieci lekko upośledzonych umysłowo.

MYŚLENIE

• Dzieci wykazują trudności w ujmowaniu związków i różnic pomiędzy zjawiskami,
• mają problemy z uchwyceniem istoty jakiegoś zdarzenia, przy opowiadaniu czy oglądaniu filmu gubią "wątek",
• mają utrudnione zrozumienie nowych zadań,
• przejawiają trudności w przestawianiu się z jednej czynności umysłowej na inną,
• cechują się małą pomysłowością, nie poszukują rozwiązań, są myślowo bierne, starają się naśladować innych, nie wykazują zainteresowań poznawczych,
• wolniej, mniej dokładnie i w węższym zakresie odbywa się proces spostrzegania,
• wyobrażenia są mniej dokładne a także słabsza pamięć,
• dzieci te mają zredukowaną zdolność do abstrakcyjnego myślenia: analizy, syntezy, uogólnień, dominuje zatem myślenie konkretno-obrazowe,
• proces uczenia jest u nich spowolniony i ograniczony czasowo - występuje nieregularna dynamika uczenia się.

MOWA 

Niezależnie od takich czy innych wad wymowy, mowa dzieci lekko upośledzonych umysłowo charakteryzuje się przede wszystkim ubogim słownictwem i trudnościami w uzewnętrznianiu swoich myśli. Mówią często ułamkami zdań, posługują się rzeczownikami i czasownikami, a rzadziej przymiotnikami. Również rozumienie innych ludzi jest utrudnione, szczególnie wówczas, gdy dziecko nie ma z nimi kontaktu ( np. teksty nagrane na taśmę są z trudem odbierane i komentowane ). Dzieci upośledzone odbierają przede wszystkim ruch, dynamikę, jaskrawość zdarzeń ( dźwięk i barwę ).

MOTORYKA 

U osób upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim obserwujemy zarówno zaburzenia dotyczące globalnej motoryki, jak i koordynacji zmysłowo ruchowej. Szczególnie charakterystyczne są : hiperaktywność i dyspraksja. Hiperaktywność jest to zespół trwałego niepokoju i nieuwagi. Dzieci hiperaktywne mają trudności w kontrolowaniu swojego zachowania, szczególnie w sytuacjach siedzenia, stania, jedzenia, cechują się brakiem koordynacji czynnościowej, chwiejnością w spostrzeganiu, utrudnioną mową , zaburzoną lateralizacją itp. Wychowawczo oddziałujemy przez modelowanie, jak i wzmacnianie jego uwagi poprzez spokojne, dobrze "zorganizowane" zachowanie w obecności dziecka oraz nagradzanie czynności wykonanych w skupieniu. Dyspraksja ( niezdarność ), polega na nieprawidłowym "planowaniu" ruchów, braku koordynacji między nimi. Dzieci z dyspraksją muszą wielokrotnie powtarzać czynności, aby je opanować. Nie wyczuwają dobrze swojego ciała ( tzn. mają zaburzenia schematu ciała), w związku z czym nie wykorzystują jego możliwości., odnosi się wrażenie, że dzieci te mają zwiększoną wrażliwość na ból.

ZACHOWANIE SPOŁECZNE

Życie społeczne dzieci upośledzonych w stopniu lekkim jest z reguły bogatsze niż ich życie intelektualne, a w kontaktach społecznych uzewnętrzniają się ich uczucia oraz dążenia. W zakresie zachowań społecznych dzieci lekko upośledzonych umysłowo obserwuje się labilność emocjonalną i słabą kontrolę nad afektami - co często prowadzi do wybuchów złości i zachowań agresywnych; szybciej niż u zdrowych dzieci występują zniechęcenie i rezygnacja, połączone z płaczliwością ; bierność, zahamowanie, znaczna niepewność siebie, mniej lub bardziej nasilona lękliwość - ale obserwuje się też zachowania skrajnie przeciwne, jak brak dystansu, "lepkość" uczuciową, natrętne zachowanie. Nie są to właściwości wynikające z umysłowego upośledzenia, ale z przeżywanych przez upośledzone dziecko skutków własnego ograniczenia umysłowego. Szczególną właściwością psychiczną tych dzieci jest ich zwiększona zależność od innych ludzi, która wynika ze stosunku społecznego otoczenia do dziecka, ale także z jego stosunku do samego siebie: z niewiary w swoje umiejętności.

Realizacja założeń rewalidacji uczniów upośledzonych umysłowo zakłada :

• wyposażenie w zasób wiedzy, umiejętności i sprawności wyznaczonych programem, /dostosowanym przez nauczyciela prowadzącego do możliwości intelektualnych dziecka /;
• przygotowanie do życia, uspołecznienie;
• rozwijanie osobowości;
• dostosowanie się do sytuacji w pracy i w dostatecznym stopniu sprostanie wymaganiom tam stawianym;
• gospodarowanie pieniędzmi;
• obchodzenie się z urządzeniami użyteczności publicznej i umiejętne z nich korzystanie;
• wykorzystanie czasu wolnego.

Nauczanie i wychowanie dzieci upośledzonych musi prowadzić nie tylko do opanowania wiedzy i umiejętności niezbędnych do życia i wykonywania zawodu, ale także do ukształtowania umiejętności społecznego zachowania się. Nauczyciel, który pracuje z dzieckiem o obniżonych możliwościach intelektualnych powinien zdawać sobie sprawę z być może całkiem nowej dla niego sytuacji, wymagającej o wiele większego wysiłku, odpowiedniego podejścia, innego spojrzenia na szereg rutynowo dotychczas realizowanych czynności. Musi stać się poniekąd specjalistą w zakresie niepełnosprawności swojego ucznia. Wiąże się to z przygotowaniem całej bazy materiałowo- - dydaktycznej, metod rewalidacyjnych dostosowanych do kompensacji i korygowania różnego rodzaju braków.

Jak nauczyciel powinien reagować na potrzeby ucznia z niepełnosprawnością intelektualną ?

• okazywać dziecku swoje zainteresowanie,
• bazować na czynnościach prostych, znanych i lubianych przez dziecko,
• prowadząc zajęcia pracować na konkretach, uczyć teorii w powiązaniu z praktyką,
• szukać z dzieckiem porozumienia wszystkimi kanałami komunikacji,
• stosować pozytywne wzmocnienia,
• stopniować swoje wymagania w stosunku do ucznia,
• systematycznie kontrolować wykonywane przez dziecko czynności,
• nie eliminować dziecka z zajęć, nie stawiać żadnego kryterium uczestnictwa,
• dostosować swoje działania do możliwości i zainteresowań dziecka,
• przekazywać krótkie i precyzyjne komunikaty słowne,
• pozwalać na wielozmysłowe poznanie przedmiotów,
• pamiętać, że agresja nie jest chorobą wynikającą z upośledzenia umysłowego,
• każdy przejaw agresji traktować jako sygnał, wołanie o pomoc,
• pamiętać, że im bardziej nauczyciel wyciszy dziecko, tym trudniej znaleźć mu będzie źródło problemu,
• nie blokować i nie ograniczać dziecka, korzystać z potencjału danej cechy osobowości,
• dać dziecku prawo do wyrażania swoich uczuć.